Omelija ta’ Padre Raniero Cantalamessa O.F.M. Kap. Predikatur tal-Casa Pontificia, waqt iċ-Ċelebrazzjoni tal-Passjoni tal-Mulej preseduta minn Papa Franġisku
San Girgor il-Kbir kien jgħid li l-Iskrittura cum legentibus crescit, tikber ma’ dawk li jaqrawha.[1] Tesprimi tifsiriet dejjem ġodda skont il-mistoqsijiet li l-bniedem iġorr f’qalbu waqt li jaqraha. U aħna din is-sena qegħdin naqraw ir-rakkont tal-Passjoni b’mistoqsija – anzi b’karba – f’qalbna li titla’ mid-dinja kollha. Irridu nfittxu nsibu t-tweġiba li l-kelma ta’ Alla tagħti għaliha.
Dak li għadna kif erġajna smajna huwa r-rakkont tal-ikbar ħażen li oġġettivament qatt twettaq fid-dinja. Aħna nistgħu nħarsu lejh minn żewġ angolaturi differenti: minn quddiem jew minn wara, jiġifieri jew mill-kawżi jew mill-effetti tiegħu. Jekk nieqfu fil-kawżi storiċi tal-mewt ta’ Kristu nitħawdu u kull wieħed minna jkun ittentat li jgħid bħal Pilatu: “Jien m’iniex ħati ta’ dan id-demm” (Mattew 27,24). Is-salib jinftiehem aħjar mill-effetti tiegħu milli mill-kawżi. U x’kienu l-effetti tal-mewt ta’ Kristu? Aħna ġġustifikati bil-fidi, għandna s-sliem ma’ Alla, mimlija bit-tama tal-ħajja ta’ dejjem! (cf. Rumani 5, 1-5)
Imma hemm effett li s-sitwazzjoni ta’ bħalissa tgħinna nifhmu b’mod partikulari. Is-salib ta’ Kristu biddel is-sens tat-tbatija u tas-sofferenza umana. Ta’ kull sofferenza, fiżika u morali. Is-sofferenza m’għadhiex kastig, saħta. Ġiet mifdija mill-għeruq minn meta l-Iben ta’ Alla ħadha fuqu. Liema hi l-iktar prova ċerta li x-xarba li xi ħadd iqegħedlek quddiemek ma fihiex velenu? Hija jekk hu quddiemek jixrob mill-istess tazza. Hekk għamel Alla: fuq is-salib xorob, quddiem id-dinja, il-kalċi tat-tbatija sat-tartru ta’ mat-tazza. Hekk wera li mhuwiex avvelenat, li hemm perla fil-qiegħ tiegħu.
U mhux biss it-tbatija ta’ min jemmen, imma kull tbatija umana. Huwa miet għal kulħadd. “Meta nitgħolla mill-art, kien qal, niġbed lil kulħadd lejja” (Ġwanni 12,32). Lil kulħadd, mhux xi uħud! “Tbati – kiteb San Ġwanni Pawlu II wara l-attentat fuq ħajtu – tfisser issir partikularment suxxettibbli, partikularment sensibbli għall-ħidma tal-forzi salvifiċi ta’ Alla offruti lill-umanità fi Kristu”[2]. Grazzi għas-salib ta’ Kristu, is-sofferenza saret hi ukoll, bil-mod tagħha, speċi ta’ “sagrament universali ta’ salvazzjoni” għall-ġeneru uman.
* * *
X’inhu d-dawl li dan kollu jitfa’ fuq is-sitwazzjoni drammatika li qegħdin ngħixu? Hawn ukoll, iktar milli lejn il-kawżi, irridu nħarsu lejn l-effetti. Mhux biss dawk negattivi, li nisimgħu kuljum fil-bullettin mediku ta’ niket, imma anki dawk pożittivi li nistgħu nifhmu biss jekk nosservaw b’attenzjoni ikbar.
Il-pandemija tal-Coronavirus qajmitna mill-ġdid mill-ikbar periklu li dejjem kienu fih l-individwi u l-umanità, dak tal-illużjoni tal-omnipotenza. Għandna l-okkażjoni – kiteb Rabbi Lhudi magħruf – li dis-sena niċċelebraw eżodu tal-Għid speċjali, dak “tal-eżilju tal-kuxjenza”[3]. Kien biżżejjed l-iżgħar element tan-natura u l-iktar wieħed bla forma, virus, biex ifakkarna li aħna rridu mmutu, li l-qawwa militari u t-teknoloġija mhumiex biżżejjed biex isalvawna. “Il-bniedem li jistagħna ma jifhimx – jgħid salm tal-Bibbja -, u bħall-bhejjem jintemm” (Salm 49, 21). Kemm hemm verità f’dan il-kliem!
Meta kien qed jagħmel l-affresk tal-Katidral ta’ San Pawl f’Londra, il-pittur James Thornhill, f’waqt minnhom, tant kien entużjast għall-affresk li kien qed jagħmel, li resaq lura biex jarah aħjar, u ma ntebaħx li kien se jibqa’ nieżel fil-vojt tal-iscaffolding. Assistent tiegħu, imwerwer, fehem li jekk kien se jgħajjat, il-pittur iktar kien se jaqa’ malajr. Mingħajr ma ħasibha darbtejn, deffes pinzell fiż-żebgħa u waddbu f’nofs l-affresk. L-imgħallem, maħsud, qabeż ’il quddiem. L-opra tiegħu kienet tħassret, imma hu kien salv.
Xi drabi Alla hekk jagħmel magħna: iħarbat il-proġetti tagħna u t-trankwillità tagħna, biex isalvana mill-ħondoq li m’aħniex naraw. Imma noqogħdu attenti li ma ningannawx ruħna. M’huwiex Alla li bil-Coronavirus waddab il-pinzell fuq l-affresk taċ-ċiviltà teknoloġika supperva tagħna. Alla huwa alleat tagħna, mhux tal-virus! “Jien għandi pjanijiet ta’ paċi, mhux ta’ ħsara”, jgħid fil-Bibbja (Ġeremija 29,11). Kieku dawn il-flaġelli kienu kastigi ta’ Alla, ma nistgħux nispjegaw għaliex jolqtu lit-tajbin u lill-ħżiena, u għaliex, is-soltu, ikunu l-foqra li jġorru l-ikbar konsegwenzi. Forsi dawn huma midinbin iktar mill-oħrajn?
Le! Dak li darba beka għall-mewt ta’ Lazzru, jibki llum għall-flaġell li waqa’ fuq l-umanità.
Iva, Alla “jsofri”, bħal kull missier u bħal kull omm. Meta dan xi darba niskopruh, nistħu mill-akkużi li nkunu għamilnielu f’ħajjitna. Alla jieħu sehem fit-tbatija tagħna biex jissuperaha. “Billi huwa supremament tajjeb, – kiteb Santu Wistin – Alla ma jippermetti qatt li jkun hemm xi deni fl-opri tiegħu, jekk mhux għax huwa suffiċjentement qawwi u tajjeb, li mid-deni joħroġ it-tajjeb”[4].
Forsi Alla l-Missier ried il-mewt ta’ Ibnu fuq is-salib, bl-iskop li joħroġ it-tajjeb? Le, sempliċiment ippermetta li l-libertà umana tieħu l-kors tagħha, iżda għamilha taqdih għall-pjan tiegħu, mhux għal dak tal-bnedmin. Dan jgħodd ukoll għad-deni naturali, terremoti u epidemiji. Ma jqajjimhomx hu. Lin-natura Hu ukoll taha tip ta’ libertà, kwalitattivament differenti, iva, mil-libertà morali tal-bniedem, imma xorta tibqa’ forma ta’ libertà. Libertà li tevolvi skont il-liġi tal-iżvilupp. Ma ħalaqx id-dinja bħal arloġġ programmat minn qabel sal-inqas moviment tiegħu. Huwa dak li xi uħud isejħulu “il caso”, u li l-Bibbja ssejjaħlu “l-għerf ta’ Alla”.
* * *
Il-frotta pożittiva oħra tal-kriżi ta’ saħħa ta’ bħalissa hija s-sentiment ta’ solidarjetà. Meta qatt, minn kemm niftakru aħna, il-bnedmin tan-nazzjonijiet kollha ħassewhom daqstant magħqudin, hekk ugwali, inqas ġellidin, daqs dan il-mument ta’ tbatija? Qatt daqs illum ma smajna l-verità ta’ dik il-karba tal-poeta Taljan: “Bnedmin, paċi! Fuq din l-art suxxettibbli, kbir wisq il-misteru”.[5] Insejna l-ħitan li ridna nibnu. Il-virus ma jafx bi fruntieri. F’waqt, waqqa’ l-fruntieri u d-distinzjonijiet: ta’ razza, ta’ reliġjon, ta’ għana, ta’ poter. Ma rridux immorru lura, meta dan il-mument ikun għadda. Kif eżortana l-Papa, ma rridux narmu din l-okkażjoni. Ma nħallux li tant dulur, tant mejta, tant impenn erojku mill-operaturi tas-saħħa ikunu għalxejn. Hija din ir-“riċessjoni” li rridu l-iktar nibżgħu minnha.
“Jibdlu x-xwabel tagħhom f’sikek tal-moħriet,
u l-lanez tagħhom fi mnieġel.
Ebda ġens ma jerfa’ x-xabla kontra ġens ieħor,
u s-sengħa tal-gwerra ma jitgħallmuhiex iżjed.” (Iżaija 2, 4)
Huwa l-waqt li nirrealizzaw xi ħaġa minn din il-profezija ta’ Iżaija, li l-umanità dejjem tistenna t-twettiq tagħha. Ngħidu daqshekk għall-ġirja traġika għall-armamenti. Għajtuha bil-qawwa kollha tagħkom, intom iż-żgħażagħ, għax fuq kollox hemm id-destin tagħkom fin-nofs. Ir-riżorsi enormi li jintefqu fl-armamenti nitfgħuhom minflok fi skopijiet, li bħal f’dawn is-sitwazzjonijiet, naraw l-urġenza: is-saħħa, l-iġjene, l-ikel, il-ġlieda kontra l-faqar, il-ħarsien tal-ħolqien. Inħallu lill-ġenerazzjoni li ġejja, dinja, jekk hemm bżonn, ifqar fl-oġġetti u fil-flus, imma iktar sinjura fl-umanità.
* * *
Il-kelma t’Alla tgħidilna x’inhi l-ewwel ħaġa li rridu nagħmlu f’mumenti bħal dawn: ngħajtu lil Alla. Huwa stess li jqiegħed fuq xufftejn il-bnedmin il-kliem li rridu ngħajtulu, xi drabi kliem iebes, ta’ ilment, kważi ta’ akkuża. “Qum, Mulej, fittex għinna! Eħlisna għall-ħniena tiegħek![…] Stenbaħ, la twarrabniex għal dejjem!” (Salm 44, 24.27). “Mulej, ma jimpurtakx li aħna nintilfu?” (Mark 4,38).
Forsi Alla jħobb li aħna nitolbuh biex jagħtina l-benefiċċji tiegħu? Forsi t-talba tagħna tista’ tbiddel il-pjanijiet ta’ Alla? Le, imma hemm ħwejjeġ li Alla ddeċieda li jagħtina bħala frott tal-grazzja tiegħu u t-talb tagħna, kważi biex jaqsam mal-kreaturi tiegħu l-mertu tal-benefiċċju miftiehem.[6] Hu jġegħelna nagħmlu dan: “Itolbu u taqilgħu, qal Ġesù, ħabbtu u jiftħulkom” (Mattew 7,7).
Meta, fid-deżert, il-Lhud kienu migduma minn sriep velenużi, Alla ordna lil Mosè li jerfa’ ma’ arblu serp tal-bronż u min kien iħares lejh ma kienx imut. Ġesú għamel tiegħu dan is-simbolu. “Kif Mose refa’ s-serp fid-deżert, hekk jeħtieġ li jkun merfugħ Bin il-bniedem, biex kull min jemmen fih ikollu l-ħajja ta’ dejjem” (Ġwann 3, 14-15). Aħna ukoll, f’dan il-mument ninsabu migdumin minn dan is-“serp” velenuż inviżibbli. Inħarsu lejn Dak li ġie “merfugħ” għalina fuq is-salib. Nitolbu għalina u għall-ġeneru uman kollu. Min iħares lejh bil-fidi ma jmutx. U jekk imut, dan ikun biex jidħol fil-ħajja ta’ dejjem.
“Fit-tielet jum inqum”, kien qal minn qabel Ġesù (cf. Mattew 9,31). Aħna ukoll, wara dawn il-jiem li nittamaw ma jkunux twal, nerġgħu nqumu u noħorġu mis-sepulkri kif inhuma bħalissa d-djar tagħna. Mhux biex nerġgħu għall-ħajja ta’ qabel bħal Lazzru, imma għal ħajja ġdida, bħal Ġesù. Ħajja iktar fraterna, iktar umana. Iktar Kristjana!
Miġjuba mit-Taljan għall-Malti minn Robert Aloisio
Omelia di Padre Raniero Cantalamessa O.F.M. Cap. Predicatore della Casa Pontificia, pronunciata durante Celebrazione della Passione del Signore presieduta dal Santo Padre Francesco
San Gregorio Magno diceva che la Scrittura cum legentibus crescit, cresce con coloro che la leggono.[1] Esprime significati sempre nuovi a seconda delle domande che l’uomo porta in cuore nel leggerla. E noi quest’anno leggiamo il racconto della Passione con una domanda –anzi con un grido – nel cuore che si leva da tutta la terra. Dobbiamo cercare di cogliere la risposta che la parola di Alla dà ad esso.
Quello che abbiamo appena riascoltato è il racconto del male oggettivamente più grande mai commesso sulla terra. Noi possiamo guardare ad esso da due angolature diverse: o di fronte o di dietro, cioè o dalle sue cause o dai suoi effetti. Se ci fermiamo alle cause storiche della morte di Kristu ci confondiamo e ognuno sarà tentato di dire come Pilato: “Io sono innocente del sangue di costui” (Mt 27,24). La salib si comprende meglio dai suoi effetti che dalle sue cause. E quali sono stati gli effetti della morte di Kristu? Resi giusti per la fede in lui, riconciliati e in pace con Alla, ricolmi della speranza di una vita eterna! (cf. Rom 5, 1-5)
Ma c’è un effetto che la situazione in atto ci aiuta a cogliere in particolare. La salib di Kristu ha cambiato il senso del dolore e della sofferenza umana. Di ogni sofferenza, fisica e morale. Essa non è più un castigo, una maledizione. È stata redenta in radice da quando il Iben di Alla l’ha presa su di sé. Qual è la prova più sicura che la bevanda che qualcuno ti porge non è avvelenata? È se lui beve davanti a te dalla stessa coppa. Così ha fatto Alla: sulla salib ha bevuto, al cospetto del mondo, il calice del dolore fino alla feccia. Ha mostrato così che esso non è avvelenato, ma che c’è una perla in fondo ad esso.
E non solo il dolore di chi ha la fede, ma ogni dolore umano. Egli è morto per tutti. “Quando sarò elevato da terra, aveva detto, attirerò tutti a me” (Gv 12,32). Tutti, non solo alcuni! “Soffrire –scriveva san Giovanni Paolo II dopo il suo attentato – significa diventare particolarmente suscettibili, particolarmente sensibili all’opera delle forze salvifiche di Alla offerte all’umanità in Kristu”[2]. Grazie alla salib di Kristu, la sofferenza è diventata anch’essa, a modo suo, una specie “sacramento universale di salvezza” per il genere umano.
* * *
Qual è la luce che tutto questo getta sulla situazione drammatica che stiamo vivendo? Anche qui, più che alle cause, dobbiamo guardare agli effetti. Non solo quelli negativi, di cui ascoltiamo ogni giorno il triste bollettino, ma anche quelli positivi che solo una osservazione più attenta ci aiuta a cogliere.
La pandemia del Coronavirus ci ha bruscamente risvegliati dal pericolo maggiore che hanno sempre corso gli individui e l’umanità, quello dell’illusione di onnipotenza. Abbiamo l’occasione – ha scritto un noto Rabbino ebreo – di celebrare quest’anno uno speciale esodo pasquale, quello “dall’esilio della coscienza”[3]. È bastato il più piccolo e informe elemento della natura, un virus, a ricordarci che siamo mortali, che la potenza militare e la tecnologia non bastano a salvarci. “L’uomo nella prosperità non comprende –dice un salmo della Bibbia -, è come gli animali che periscono” (Sal 49, 21). Quanta verità in queste parole!
Mentre affrescava la cattedrale di San Paolo a Londra, il pittore James Thornhill, a un certo punto, fu preso da tanto entusiasmo per un suo affresco che, retrocedendo per vederlo meglio, non si accorgeva che stava per precipitare nel vuoto dall’impalcatura. Un assistente, inorridito, capì che un grido di richiamo avrebbe solo accelerato il disastro. Senza pensarci due volte, intinse un pennello nel colore e lo scaraventò in mezzo all’affresco. Il maestro, esterrefatto, diede un balzo in avanti. La sua opera era compromessa, ma lui era salvo.
Così fa a volte Alla con noi: sconvolge i nostri progetti e la nostra quiete, per salvarci dal baratro che non vediamo. Ma attenti a non ingannarci. Non è Alla che con il Coronavirus ha scaraventato il pennello sull’affresco della nostra orgogliosa civiltà tecnologica. Alla è alleato nostro, non del virus! “Io ho progetti di pace, non di afflizione”, dice nella Bibbia (Ger 29,11). Se questi flagelli fossero castighi di Alla, non si spiegherebbe perché essi colpiscono ugualmente buoni e cattivi, e perché, di solito, sono i poveri a portarne le conseguenze maggiori. Sono forse essi più peccatori degli altri?
No! Colui che un giorno pianse per la morte di Lazzaro, piange oggi per il flagello che si è abbattuto sull’umanità.
Sì, Alla “soffre”, come ogni padre e ogni madre. Quando un giorno lo scopriremo, ci vergogneremo di tutte le accuse che gli abbiamo rivolte in vita. Alla partecipa al nostro dolore per superarlo. “Essendo supremamente buono, –ha scritto sant’Agostino – Alla non permetterebbe mai che un qualsiasi male esistesse nelle sue opere, se non fosse sufficientemente potente e buono, da trarre dal male stesso il bene”[4].
Forse che Alla Padre ha voluto lui la morte del suo Iben sulla salib, a fine di ricavarne del bene? No, ha semplicemente permesso che la libertà umana facesse il suo corso, facendola però servire al suo piano, non a quello degli uomini. Questo vale anche per i mali naturali, terremoti ed epidemie. Non le suscita lui. Egli ha dato anche alla natura una sorta di libertà, qualitativamente diversa, certo, da quella morale dell’uomo, ma pur sempre una forma di libertà. Libertà di evolversi secondo le sue leggi di sviluppo. Non ha creato il mondo come un orologio programmato in anticipo in ogni suo minimo movimento. È quello che alcuni chiamano il caso, e che la Bibbia chiama invece “sapienza di Alla”.
* * *
L’altro frutto positivo della presente crisi sanitaria è il sentimento di solidarietà. Quando mai, a nostra memoria, gli uomini di tutte le nazioni si sono sentiti così uniti, così uguali, così poco litigiosi, come in questo momento di dolore? Mai come ora abbiamo sentito la verità di quel grido di un nostro poeta: “Uomini, pace! Sulla prona terra troppo è il mistero”.[5] Ci siamo dimenticati dei muri da costruire. Il virus non conosce frontiere. In un attimo ha abbattuto tutte le barriere e le distinzioni: di razza, di religione, di ricchezza, di potere. Non dobbiamo tornare indietro, quando sarà passato questo momento. Come ci ha esortato il Santo Padre, non dobbiamo sciupare questa occasione. Non facciamo che tanto dolore, tanti morti, tanto eroico impegno da parte degli operatori sanitari sia stato invano. È questa la “recessione” che dobbiamo temere di più.
Spezzeranno le loro spade e ne faranno aratri,
delle loro lance faranno falci;
una nazione non alzerà più la spada
contro un’altra nazione,
non impareranno più l’arte della guerra. (Is 2,4)
È il momento di realizzare qualcosa di questa profezia di Isaia, di cui da sempre l’umanità attende il compimento. Diciamo basta alla tragica corsa verso gli armamenti. Gridatelo con tutta la forza, voi giovani, perché è soprattutto il vostro destino che si gioca. Destiniamo le sconfinate risorse impiegate per gli armamenti agli scopi di cui, in queste situazioni, vediamo l’urgenza: la salute, l’igiene, l’alimentazione, la lotta contro la povertà, la cura del creato. Lasciamo alla generazione che verrà un mondo, se necessario, più povero di cose e di denaro, ma più ricco di umanità.
* * *
La parola di Alla ci dice qual è la prima cosa che dobbiamo fare in momenti come questi: gridare a Alla. È lui stesso che mette sulle labbra degli uomini le parole da gridare a lui, a volte parole dure, di lamento, quasi di accusa. “Àlzati, Signore, vieni in nostro aiuto! Salvaci per la tua misericordia![…] Déstati, non ci respingere per sempre!” (Sal 44, 24.27). “Signore, non ti importa che noi periamo?” (Mc 4,38).
Forse che Alla ama farsi pregare per concedere i suoi benefici? Forse che la nostra preghiera può far cambiare a Alla i suoi piani? No, ma ci sono cose che Alla ha deciso di accordarci come frutto insieme della sua grazia e della nostra preghiera, quasi per condividere con le sue creature il merito del beneficio accordato.[6] È lui che ci spinge a farlo: “Chiedete e otterrete, ha detto Gesú, bussate e vi sarà aperto” (Mt 7,7).
Quando, nel deserto, gli ebrei erano morsi dai serpenti velenosi, Alla ordinò a Mosè di elevare su un palo un serpente di bronzo e chi lo guardava non moriva. Gesú si è appropriato di questo simbolo. “Come Mosè innalzò il serpente nel deserto, così bisogna che sia innalzato il Iben dell’uomo, perché chiunque crede in lui abbia la vita eterna” (Gv 3, 14-15). Anche noi, in questo momento siamo morsi da un invisibile “serpente” velenoso. Guardiamo a colui che è stato “innalzato” per noi sulla salib. Adoriamolo per noi e per tutto il genere umano. Chi lo guarda con fede non muore. E se muore, sarà per entrare in una vita eterna.
“Dopo tre giorni risorgerò”, aveva predetto Gesú (cf. Mt 9,31). Anche noi, dopo questi giorni che speriamo brevi, risorgeremo e usciremo dai sepolcri che sono ora le nostre case. Non per tornare alla vita di prima come Lazzaro, ma per una vita nuova, come Ġesù. Una vita più fraterna, più umana. Più cristiana!
—
[1] Commento morale a Giobbe, XX, 1.
[2] Lettera apostolica Salvifici doloris, n. 23.
[3] https://blogs.timesofisrael.com/coronavirus-a-spiritual-message-from-brooklyn (Yaakov Yitzhak Biderman).
[4] EnchiriAllan, 11,3 (PL 40, 236).
[5] Giovanni Pascoli, “I due fanciulli”.
[6] Cf. S. Tommaso d’Aquino, S.Th. II-IIae, q. 83, a.2).
[1] Kumment morali fuq Ġobb, XX, 1.
[2] Ittra Appostolika Salvifici doloris, n. 23.
[3] https://blogs.timesofisrael.com/coronavirus-a-spiritual-message-from-brooklyn (Yaakov Yitzhak Biderman).
[4] EnchiriAllan, 11,3 (PL 40, 236).
[5] Giovanni Pascoli, “I due fanciulli”
[6] Cf. San Tumas d’Aquino, Summa Teologica. II-IIae, q. 83, a.2).