Diskors ta’ San Ġwanni Pawlu II fil-Kungress ‘Evanġelizzazzjoni u Ateiżmu’ Organizzat mis-Segretarjat għal dawk li ma jemmnux
10 ta’ Ottubru 1980
L-ATEIŻMU: ID-DRAMM SPIRITWALI TA’ ŻMINIJIETNA
… L-ateiżmu hu wieħed mill-aqwa fenomeni ta’ żminijietna [1].
Imġennen mill-geġwiġija ta’ l-iskoperti li qiegħed jagħmel, u qalbu qawwija bil-progress tekniku u xjentifiku li qisu ma għandux tmiem, il-bniedem tal-lum qed isib ruħu, irid jew ma jridx, wiċċ imb’wiċċ mad-destin tiegħu: “X’jiswa tmur fuq il-qamar jekk dan mhux ħlief biex toqtol ruħek b’idejk?”, qal wieħed mill-bnedmin l-aktar kolti ta’ żmienna.[2]
X’inhi l-ħajja? X’inhi l-imħabba? X’inhi l-mewt? Minn mindu kien hemm bnedmin li jaħsbu, qatt ma naqsu li jqanqlu dawn il-kwistjonijiet hekk fondamentali. Minn eluf ta’ snin ilu, ir-reliġjonijiet il kbar tad-dinja għamlu ħilithom biex jagħtu tweġiba għal dawn il-knwistjonijiet. Il-bniedem innifsu, fil-ħsieb għoli tal-filosofi, mhux dejjem kien meqjus bħala homo faber, homo ludens , hono sapiens, homo religiosus? U mhux lil dan il-bniedem il Knisja ta’ Kristu trid twassal il-Bxara t-tajba tas-salvazzjoni, bxara ta’ tama għal kulħadd, min-nisel għal nisel, minn ċivilta’ għall-oħra?
L-ateiżmu llum
Iżda l-bniedem tallum, minn żmien ir-Rinaxximent ‘l hawn bi sfida mill-aqwa, qiegħed jeħodha kontra din il-bxara ta’ salvazzjoni, qiegħed jiċħad lil Alla f’isem l-istess dinjita’ tiegħu ta’ bniedem. L-ateiżmu, fil-bidu, kien imħaddan minn grupp żgħir ta’ nies, li kienu jqisu ruħhom nies intelliġenti u superjuri għall-bqija tal-bnedmin; iżda llum l-ateiżmu sar fenomenu tal-massa u qiegħed ihedded il-Knejjes. Anzi daħal ġewwa fil-Knejjes, hekk li dawk stess li jemmnu u dawk ukoll li jgħidu li huma ta’ Kristu qed isibu moħbija fihom ħajra għat-tiġrif tall-fidi f’Alla, f’isem l-awtonomija u d-dinjita’ tal-bniedem. Oan hu “veru sekulariżmu”, skond l-espressjoni li juża l-Papa Pawlu VI fl-esortazzjoni appostolika Evangelii nintiandi; għaliex hu “fehma tad-dinja li tqis li d-dinja tista tifhem lilha nfisha x’inhi bla ebda ħtieġa ta’ Alla; b’hekk Alla jsir xi ħaġa żejda, xi ħaġa li tfixkel. Sekulariżmu bħal dan, biex jagħraf is-setgħa tal-bniedem jasal biex igħaddi mingħajr Alla anzi biex jiċħad lil Alla” [3].
Sejħa għad-djalogu
Dan hu d-dramm spiritwali ta’ żminijietna. Il-Knisja mhux se żżomm mieħu, anzi taffrontah bil-qawwa kollha. Dan għaliex il-Konċilju irid jaqdi l-bniedem, mhux il-bniedem astratt, mhux il-bniedem bħala entita’ teorika, imma l-bniedem konkret il-bniedem li qed jeżisti i jgħix u jrid twegiba għall-mistoqsijiet li jagħmel lilu nnifsu u jrid jara x’jagħmel bit-tamiet u d-dubbju u ċ-ċaħdiet tiegħu wkoll. Lil dan il-bniedem il-Knisja tħabbar l-Evanġelju tagħha. Għalhekk jeħtieġ li tkun tafu l-bniedem, tkun tafu b’tagħrif li jkollu l-egħruq fl-imħabba, li jagħti bidu għall-djalogu ċar u fiduċjuż bejn bnedmin li ma jablux bejniethom fil-fehmiet tagħhom, imma huma fehma waħda flimkien fl-imħabba għall-bniedem.
“L-umaneżimu lajk u profan”, qal il-Papa Pawlu VI f’egħluq il-Konċilju “deher fostna bil-qawwa kollha tiegħu tal-biża u b’xi mod sfida l-Konċilju. Ir-reliġjon ta’ Alla li sar bniedem tiltaqa’ mar-reliġjon – għaliex hemm reliġjon bħal din – tal-bniedem li jagħmel lilu nnifsu alla. Fejn wasalna? Xokk? Glieda? Saħta? Nistgħu naslu hawn, imma dan għad ma seħħx. Il-ġrajja antika tas-Samaritan kienet il-mudell tal-ispiritwalita’ tal-Konċilju” [4].
Jiena stess, fil-Gnus Magħquda, fi New York, nhar it-2 ta’ Ottubru 1979, urejt din ix-xewqa: “Il-konfront bejn id-dehra tad-dinja fid-dawl tar-reliġjon u d-dehra tagħha, f’dawl li jiċċħad kull twemmin, hu wieħed mis-sinjali ta’ żminijietna; iżda dan il-konfront jista’ jsir b’mod uman u lejali u bir-rispett sħiħ ta’ xulxin, mingħajr ebda theddida għad-drittijiet essenzjali tal-kuxjenza ta’ kull raġel u ta’ kull mara li jgħammru fuq l-art” [5].
Hekk naħsbu aħna fl-interess kbir li għandna fil-bniedem, interess li hu wisq akbar minn dak ta’ dawk li ma jemmnux bħalna f’Alla f’isem il-fidi tagħhom fil-bniedem – u dan hu l-malintiż li jeħtieġ inwarrbu min-nofs. Lil kulħadd irridu ngħidu bil-ħeġġa kollha: aħna wkoll, daqskom u aktar minnkom, jekk dan jista jkun, nirrispettaw il-bniedem. U rridu wkoll ngħinukom issibu u taqsmu magħna l-bxara ferrieħa tal-imħabba ta’ Alla ta’ dak Alla li hu l-bidu u l-fondament tal-kobor tal-bniedem, li hu ukoll Iben Alla, u li sar ħuna f’Ġesu Kristu.
Xi trid il-Knisja
Nixtieq ngħidilkom, ħbiebi kemm qeigħed nifraħ b’dawn il-ġranet ta’ studju li ġabrukom hawn Ruma fl-Universita’ Pontifiċja Urbanjana, bl-inizjattiva tal-Istitut Superjuri għall-istudju tal-ateiżmu, li organizza dan il-Kungress internazzjonali dwar l-Evanġelizzazzjoni u l-Ateiżmu.
B’interess kbir, jiena flejt il-programm li bgħattuli u b’simpatija kbira ninnota li hawn preżenti jinsabu ħafna professuri u nies ta’ studju li bil-pjaċir kollu qiegħed nilqa’ għandi. Qisek tistordi tara kemm hu wiesgħa l-qasam li ġie studjat u sa liema trufijiet ridtu taslu fl-istħarriġ tagħkom: l-aspett fenomenoloġiku, storiku, filosofiku u teoloġiku tal-ateiżmu ta’ żminijietna.
Dan il-fenomenu dieħel fuqna minn kull imkien: mil-lvant u mill-punent, mill-pajjiżi soċjalisti u mill-pajjiżi kapitalisti, mid-dinja tal-kultura u mid-dinja tax-xogħol. Ebda żmien mill-ħajja tal-bniedem ma hu ħieles minnu; miż-żgħażagħ maħkumin minn ħafna dubbji sax-xjuħ mogħtija għax-xettiċiżmu, u f’nofshom ir-raġel magħmul fl-aħjar ta’ żmienu kollu suspetti u kollu ċaħdiet. U ebda kontinent tad-dinja ma hu ħieles.
Kien dan li ġiegħel lill-Papa Pawlu VI iwaqqaf fi ħdan il-Kurja Rumana, mas-Segretarjat għall-għaqda tal-insara u għal dawk li ma humiex insara organizzazzjoni biex tieħu ħsieb b’vokazzjoni, tistudja l-ateiżmu u tasal għall-djaloġu ma’ dawk li jħaddnuh [6] Kulħadd għandu jifhem sewwa li l-Knisja trid li jkollha djalogu ma’ kulħadd, ma dawk ukoll li tbiegħdu minnha u ma jridux jafu biha jew għax konvinti minn dan u jtennu din il-konvinzjoni bla tlaqliq ta xejn, jew minħabba l-imġieba kollha tagħhom li xi kull tant twassal għall-ħidma kontra l-Knisja. Hu x’inhu dawn iż-żewġ suriet huma mħalltin flimkien, għaliex il-ħsieb iqanqal għall-egħmil, u l-egħmil, min-naħa tiegħu, isawwar il-ħsieb.
L-ateiżmu jinsab kullimkien
Bl-ikbar ħajr nilqa’ il-fehmiet tagħkom biex nintegrahom fil-ħidma pastorali tal-Knisja, ħalli jkunu jafu kif iġibu ruħhom dawk kollha, li, għal xi raġuni jew oħra u f’ħafna suriet, ftit jew wisq, huma mħassbin dwar l-ateiżmu ta’ kull sura ta’ żminijietna. F’hiex jaqblu bejniethom fil-pratika, il-pajjiżi fejn l-ateiżmu toeriku għandu, biex ngħid hekk, il-poter f’idejħ, u l-pajjiżi fejn għall-kuntrarju, in-newtralita’ ideoloġika li jħaddnu ma sservix ħlief biex taħbi veru ateiżmu fil-prattika? Jaqblu f’dan: għax kollha jżommu li l-bniedem innifsu, hu waħdu, hu kollox għall-bniedem [7].
Iva, fl-imgħoddi is-salmista kien tenna: “Igħid l-iblaħ f’qalbu: “Ma hemmx Alla” [8]. Għax l-ateiżmu mhux haġa tal-lum. Iżda qisu li tħalla għal żmienna li sseħħ teorija sistematika tal-ateiżmu, li l-ateiżmu ikollu libsa taparsi xjentifika, u jiġi pprattikat minn gruppi ta’ bnedmin kif ukoll f’pajjiżi kbar u importanti.
Il-bniedem ma jistax jaħrab minn Alla
Għalhekk ma jistax ikun li ma nammirawx kif il-bniedem tallum qiegħed jirreżisti għal dawk l-assalti bla heda u minn kull naħa, tal-ateiżmu pragmatista, neopositivista, psikanalitiku, eżistenzjalista, marxista, strutturalista, nietzchenista… It-tixrid ta’ ħafna drawwiet u t-tiġrif ta’ ħafna tagħlim mhux biss ma qerdux ir-reliġjon, iżda għall-kuntrarju kemm fil-qalba stess tal-pajjiżi li jiddikjaraw ruħhom offiċjalment atej u kemm f’dawk il-pajjiżi li jissejħu konsumisti, hemm veru qawmien reliġjuż. F’din il-qagħda hekk imħawda, il-Knisja għandha quddiema sfida tassew kbira u ħidma tassew tal-għaġeb li trid issir bl-għajnuna ta’ wliedha kollha: il-Knisja trid tiżra’ mill-ġdid il-fidi fl-oqsma kollha tal-kultura ta’ żminijietna u tinkarna fiha mill-ġdid il-valuri tal-umaneżimu nisrani.
M’hijiex din il-ħerqa bla heda tal-bnedmin ta’ zminijietna, li, xi kull tant b’disprament u qishom mexjin fid-dlam, qegħdin ifittxu it-tifsir tat-tifsir, il-qofol tat-tifsir tal-ħajja. Minkejja l-fatt li ma għandhomx la l-istess bidu u lanqas l-istess orjentament, l-ideoloġiji tallum jaqblu bejniethom għax jaħsbu li l-bniedem hu biżżejjed għalih innifsu, iżda ebda ideoloġija qatt ma qed jirnexxilha taqtalu l-għatx għall-assolut li qed jaħkmu. Għaliex “il-bniedem jisboq għol kollox lill-bniedem”, kif qal sewwa Pascal fil-Hsibijiet tiegħu. Għaliex il-bniedem, minkejja ċ-ċertezzi kollha tiegħu u minkejja li jintilef fil-kwistjonijiet fiergħa tiegħu, dejjem jara jitfaċċa quddiemu ‘l Dak li hu bla bidu u bla tmiem, lil Dak li x-xbieha tiegħu fih ma jista’ jħassarha ħadd, għalkemm jagħmel minn kollox biex jaħrab minnu: “Int kont ġewwa fija, u jien kont barra minni nnifsi”, kien stqarr darba Santu Wistin [9].
Triq għal djalogu?
Fl-enċiklika Ecclesiam suam il-Papa Pawlu VI għarbel sewwa lilu nnifsu fuq dan il-fenomenu għax kien jara fih triq għall-djalogu li jwassal għas-salvazzjoni. “Dawk li jħaddnu l-ateiżmu, iħaddnuh jew għaliex imġarrba bi qtigħ il-qalb kbir jew għax imħeġġin xewqa kbira għall-utopija, imma spiss ukoll għax imqanqlin minn ħolma ta’ ġustizzja u ta’ progress bil-ħsieb li jintlaħaq ordni soċjali divinizzat: dan kollu mhux ħlief sinjal ta’ Dak li hu biss l-Assolut u waħdu il-Meħtieġ: ta’ Alla…. Dawk li jħadddnu l-ateiżmu narawhom xi kultant imqanqlin minn sentimenti tassew nobbli, u mdejjqin mill-egoiżmu u min-nofs kedda ta’ tant ambjenti soċjali ta’ żminijietna u nsibuhom wkoll kapaċi jisselfu mill-Evanġelju suriet u kliem ta’ solidarjeta u ta’ mogħdrija għall-bniedem: ma jkollniex xi darba aħna l-ħila li nwasslu dawn l-espressjonijiet ta’ valuri morali għall-egħjun veri tagħhom, l-egħjun insara? [10]
L-ateiżmu jħabbar li kull reliġjon għandha bilfors tintemm u b’dan kollu l-ateiżmu nnifsu hu fenomenu reliġjuż. Iżda minkejja dan ma għandniex inqisu li min iħaddan l-ateiżmu hu wieħed li jemmen mingħajr ma jaf li jemmen. U lanqas għandna nqisu bħala xi nuqqas ta’ ftehim superfiċjali dak li hu dramm mill-aqwa. Quddiem l-allat foloz tal-progress, tal-ġejjieni, u tal-istorja li bla heda jinbtu madwarna, nitgħallmu jkolna r-radikaliżmu tal-ewwel insara wiċċ imb’wiċċ mal-allat tal-paganeżmu tal-antik, u ma’ Gustinu ntemmu: “Iva, nammenttuh, aħna niċħdu dawn it-taparsi allat” [11].
Nerġgħu lura għat-twemmin
Inkunu mela fl-ispirtu u l-verita’ xhud ta’ Alla l-ħaj, u nwasslu l-imħabba tiegħu ta’ missier fil-baħħ ta’ univers magħluq fih innifsu u jixxengel bejn is-suppervja ta’ Luċifru u id-disprament qarrieq. Kif ma tħossx għad-dramm li għaddejjin minnu l-bnedmin li jiċħdu ‘l Alla, meta ċ-ċaħda tagħhom ta’ Alla, anzi ċ-ċaħda tagħhom tat-twemmin nisrani, se twassal biex teqred il-persuna tal-bniedem li huma jridu jeħilsu mill-madmad iebes ta’ Alla, meqjus minnhom bħala xi tirann? “Mhux veru li l-bniedem jista’ jġib ordni fid-dinja mingħajr Alla. Dak li hu veru, hu li, mingħajr Alla, fl-aħħar mill-aħħar kull ma wieħed jagħmel jispiċċa biex ikun kontra l- bniedem. L-umaneżimu esklusiv hu umaneżimu inuman.”[12] Wara erbgħin sena minn meta Patri de Lubac kiteb dan, kull wieħed minna jista’ jwettaq dan il-kliem bil-kobor tat-traġedji tal-istorja ta’ żminijietna.
Xi stedina din biex nerġgħu lura għall-qofol tat-twemmin tagħna!
“Ir-Redentur tal-bniedem huwa ċ-ċentru tad-dinja u tal-istorja.”[13] It-tiġrif tat-teiżmu, il-fehma profana tan-natura, is-sekularizzazzjoni tas-soċjeta’, il-qawwa tal-ideoloġiji l-isvilupp tax-xjenzi umani, il-ksur tal-istrutturi, il-miġja mil-ġdid fid-dinja tal-anjostiċiżmnu, u l-progress tan-neopositiviżmu tekniku mhumiex fihom infushom mezz li jqanqlu n-nisrani biex fid-dinja li qed tixjieħ isib il-qawwa żgħażugħa tal-Evanġelju, dejjem ħaġa ġdida, għajn ta’ tiġdid tnixxi dejjem bla heda: “Omnem novitatem attulit, semetipsum afferens?” U San Tumas d’Aquino, tnax-il mitt sena ilu, tenna kliem San Irinew: “Christus initiabit nobis viam novam” [14].
Hu dmir in-nisrani jagħti xhieda. Veru li jġorr teżor f’ġarar tal-fuħħar. Iżda b’dan kollu hu dejjem imsejjaħ biex iqiegħed il-musbieħ fuq l-imnara, biex idawwal lil kull min hu fid-dar. Dan hu wkoll dmir il-Knisja u l-Konċilju fakkarna li hi biss twassal lil Dak li hu tassew Dawl tal-ġnus. Din ix-xiehda trid tkun fl-istess ħin xhieda ta’ ħsieb u xhieda ta’ ħajja. Intkom nies mogħtijin għall-istudju, għalhekk ninsisti fuq l-ewwel sura ta’ xhieda biex nispiċċa, għax fl-aħħar mill-aħħar it-tieni sura tolqot lill kulħadd.
Katekeżi adatta għaż-żminijiet tallum
Dari wieħed kien jiddeċiedi bil-qalb jistudja ħa jitgħallem jaħseb sewwa. Din hi l-ewwel kondizzjoni meħtieġa biex wieħed dak li jagħmel, jagħmlu sewwa. L-appostlu tal-Mulej mhux ħieles minn kondizzjoni bħal din. Kemm imgħammdin saru barranin għal twemmin li forsi qatt ma draw fih għaliex ħadd ma għallimhulhom! Iż-żerriegħa tal-fidi, biex tikber trid tissaħħaħ bil-Kelma ta’ Alla, bis-sagramenti, bit-tagħlim kollu tal-Knisja, u dan fi klima ta’ talb. U biex tirbaħ il-qalb u tasal sar-ruħ jeħtieġli l-fidi titħabbar kif tassew hi, u mhux liebsa b’ilbies li jqarraq. Id-djalogu tas-salvazzjoni hu djalogu dwar il-verita’ fl-imħabba.
Illum il-bniedem imdorri juża metodi xjentifiċi u dawn biss jikkonvinċuh. Għalhekk katekeżi nieqsa mill-metodi użati fil-ħafna xjenzi li f’kull ħaġa ifittxu li jkunu eżatti kemm jisa’ jkun, flok twitti t-triq għall-fidi f’Alla, twassal biex toħloq ħafna saram f’moħħ il-bniedem. Dan lilkom irrid ngħidu, intom li intom filosofi u teoloġi: biex twasslu l-fehmiet tagħkom lin-nies, fittxu dawk it-triqat li jgħinu ‘il dawn in-nies imdorrijin kif inhuma bil-metodi xjentifiċi tal-lum, ħa jagħarfu s-siwi sħiħ tal-ħsieb filosofiku u reliġjuż tagħkom. Għaliex il-kredibilta’, is-siwi stess tal-ħsieb tagħkom jista’ jintilef għal kollox għal ħafna nies li, forsi mingħajr ma jintebħu, huma influwenzati mill-mentalita’ xjentifika li taslilhom permezz tal-“mass media”. Jiena nifraħ li fil-laqgħa li ġejja tas-Segretarjat għal dawk li ma jemmnux f’Marzu u April tas-sena d-dieħla, is-suġġett ta’ studju se jkun: Xjenza u nuqqas ta’ twemmin.
Nispiċċa ngħidilkom li l-Knisja llum, quddiem din il-qagħda drammatika tal-ateiżmu, trid tiġġedded kemm fil-ħsieb u kemm fix-xhieda li tagħti, hija u tħabbar l-Evanġelju. Meta għadd bla qies ta’ kwistjonijiet qegħdin iżarżru f’moħħ il-bniedem, taħt it-theddida tal-modernita’, il-misteru jisboq dawn il-problemi kollha. U kif għallimna l-Konċilju Vatikan II “il-misteru tal-bniedem jidher tassew ċar biss fil-misteru tal-Verb magħmul bniedem” [15]. Jalla l-Ispirtu tiegħu tad-dawl jispira l-ħidma intellettwali tagħkom, jalla l-Ispirtu tiegħu ta’ qawwa isaħħaħ ix-xhieda tagħkom għall-ħajja! U ma’ din ix-xewqa tiegħi u ma’ din it-talba tiegħi insieħeb ukoll il-barka apostolika tiegħi.
[1] Ara Gaudium et Spes n.19
[2] A. Malraux Daħla ta’ L’Enfant du rire ta’ Pierre-Bockel
[3] Ara Evangelii Gaudium n.55
[4] Diskors tal-Papa Pawlu VI lill-Konċilju Vatikan II nhar is-7 ta’ Diċembru 1965 (AAS 68, p.55)
[5] Diskors lill-Gnus Magħquda, 2 ta’ Ottubru 1979, n.20
[6] Regimini Ecclesiae universae; Gaudjum et Spes. nn. 19-21. 82
[7] Omilija tal-1 ta’ Gunju 1980 f’Issy les Molineaux
[8] Salm 14
[9] S. Wistin, Stqarrijiet, X, 27
[10] Ecclesiam Suam Par. 108
[11] S. Gustinu, Apol. VI, 1
[12] Henri de Lubac, Le dramme de l’humanisme athee, Spes 1944, p. 12, citat fil-Popolorum Progressio n. 42
[13] L-ewwel frażi tal-enc. Redemptor Hominis
[14] Ia Iia q. 106 art 4 ad Ium
[15] Gaudium et Spes n.33. 1
